Προσωπική και κοινωνική ανάπτυξη στη νηπιακή ηλικία

Προσωπική και κοινωνική ανάπτυξη στη νηπιακή ηλικία

Επιμέλεια κειμένου: Δρ Ζωή Καραμπατζάκη

Ένας πολύ σημαντικός τομέας, ο σημαντικότερος ίσως, της ανάπτυξης του παιδιού, είναι η προσωπική και κοινωνική του ανάπτυξη. Ο άνθρωπος είναι ον κατεξοχήν κοινωνικό. Είναι γενικά παραδεκτό ότι το κύριο χαρακτηριστικό που διακρίνει τα ανθρώπινα από τα άλλα όντα είναι η ικανότητά τους να ζουν σε ένα πολιτισμικά οργανωμένο περιβάλλον. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον και σε ποικίλα πλαίσια (π.χ. σπίτι, σχολείο κλ.) συντελείται η προσωπική και κοινωνική ανάπτυξη και εξέλιξη του παιδιού. Το περιβάλλον αυτό είναι ένα κοινωνικό περιβάλλον που κατοικείται και από άλλους, διαμεσολαβείται μέσω πολιτισμικών αντιλήψεων, αξιών και πρακτικών και διευρύνεται μέσω της μύησης των παιδιών στη χρήση των εργαλείων και αντικειμένων της κουλτούρας (Woodhead,  Faulkner,  Littleton, 1999). 

Θα μπορούσαμε να πούμε πως η κοινωνική ανάπτυξη έχει δύο πλευρές. Η μια πλευρά της κοινωνικής ανάπτυξης είναι κοινωνικοποίηση των παιδιών, η διαδικασία κατά την οποία αποκτούν τα πρότυπα, τις αξίες και τη γνώση της κοινωνίας τους.  Η άλλη πλευρά της κοινωνικής ανάπτυξης είναι η διαμόρφωση της προσωπικότητας η διαδικασία μέσω της οποίας τα παιδιά καταλήγουν να αποκτήσουν τα δικά τους αποκλειστικά πρότυπα συναισθημάτων, σκέψης και συμπεριφοράς, σε ένα ευρύ φάσμα συνθηκών (Cole & Cole, 2001).  Η προσωπική και κοινωνική ανάπτυξη είναι αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης στοιχείων που συνιστούν το σύνολο της προσωπικότητας.

Κατανοώντας τη σημασία της προσωπικής και κοινωνικής ανάπτυξης του παιδιού για την εν γένει ανάπτυξή του και σε όλους τους υπόλοιπους τομείς καθώς και το ρόλο που μπορεί να παίξει σε αυτή το πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσεται το παιδί τροποποιούνται και τα προσφερόμενα Προγράμματα Σπουδών για την προσχολική ηλικία. Έτσι στο νέο Πρόγραμμα Σπουδών του Νηπιαγωγείου δίδεται ιδιαίτερη έμφαση στον τομέα αυτό και είναι ίσως η σημαντικότερη αλλαγή που προτείνεται σε σχέση με το προηγούμενο. Αποτελεί μια ξεχωριστή μαθησιακή περιοχή. Ωστόσο δεν διδάσκεται με τον ίδιο τρόπο όπως οι άλλες μαθησιακές περιοχές. Ο εκπαιδευτικός της προσχολικής ηλικίας θα πρέπει να εκμεταλλεύεται όλες τις ευκαιρίες που του δίνονται για την προώθηση της προσωπικής και κοινωνικής ανάπτυξης του παιδιού, αλλά μπορεί να οργανώνει και στοχευμένες δράσεις όταν το κρίνει απαραίτητο. Στην ουσία η έννοια της προσωπικής και κοινωνικής ανάπτυξης διατρέχει όλο το πρόγραμμα  και ενσωματώνεται στον τρόπο που οργανώνονται οι ποικίλες δραστηριότητες και διαμορφώνεται το σχολικό περιβάλλον. Για λόγους οργάνωσης, στο πρόγραμμα διακρίνονται τα εξής περιεχόμενα : Ταυτότητα, Αυτορρύθμιση, Προσωπική Ενδυνάμωση, Κοινωνικές δεξιότητες, Κοινωνική Αλληλεπίδραση, Στρατηγικές Εφαρμογής.

Στη συνέχεια του κειμένου παραθέτουμε μέρος των ως άνω αναφερθέντων, όπως διατυπώνονται στο νέο Πρόγραμμα Σπουδών του Νηπιαγωγείου.

Ταυτότητα

Η διαμόρφωση ταυτότητας αναφέρεται στην αυτοεπίγνωση και στο αίσθημα προσωπικής αξίας και αποτελεσματικότητας. Περιλαμβάνει την αναγνώριση, καθώς και τη θετική συναισθηματική επένδυση, των ατομικών χαρακτηριστικών (εξωτερική εμφάνιση, απόψεις, επιλογές) και της κοινωνικής πλαισίωσης. Όταν το παιδί έχει μια θετική εικόνα για τον εαυτό του, λειτουργεί με αυτονομία και αυτοπεποίθηση. Κατά συνέπεια εμπλέκεται στη διαδικασία μάθησης ενεργητικά κι αποτελεσματικά και αντλεί ικανοποίηση από τον εαυτό του και τις σχέσεις του με τους άλλους.

Στα πλαίσια της προσχολικής εκπαίδευσης και αγωγής τα παιδιά αναγνωρίζουν την ατομικότητα τους και την αξία τους καθώς δοκιμάζονται ως προς τις ικανότητες τους σε διάφορους τομείς και ως προς την αποδοχή τους από τους άλλους. Οι αντιδράσεις του εκπαιδευτικού και των συνομηλίκων, οι διάφορες εμπειρίες επιτυχίας αλλά και κάποιες απογοητεύσεις, οι ευκαιρίες να παίρνουν πρωτοβουλίες και να εκφράζουν τις απόψεις τους, συμβάλουν στη διαμόρφωση της προσωπικής τους ταυτότητας.

Αυτορρύθμιση

Η αυτορρύθμιση αναφέρεται στη διαχείριση συναισθημάτων και στην οριοθέτηση της συμπεριφοράς μέσω της απόκτησης ηθικών αξιών. Αποτελεί βασική προϋπόθεση για την υγιή ψυχοκοινωνική λειτουργία του ατόμου και αναπτύσσεται κυρίως στην προσχολική ηλικία. Είναι σημαντικό να μάθουν τα παιδιά να αναγνωρίζουν και να αποδέχονται τα συναισθήματα για να μπορούν να τα διαχειρισθούν. Ο εκπαιδευτικός προσφέρει στα παιδιά διάφορες ευκαιρίες για να αναγνωρίσουν την ποικιλία των συναισθημάτων, να σκεφτούν πώς προκαλούνται και ποιες είναι οι συνήθεις αντιδράσεις ή να προτείνουν εναλλακτικές. Εξίσου σημαντικό είναι να μάθουν τα παιδιά να ελέγχουν και να οριοθετούν τη συμπεριφορά τους. Η υποστήριξη και η καθοδήγηση από τους ενήλικες είναι σημαντική καθώς προσπαθούν να ανταπεξέλθουν στις δυσκολίες που προκύπτουν από την αλληλεπίδραση με τους άλλους προκειμένου να αποκτήσουν την απαραίτητη ισορροπία μεταξύ ικανοποιητικής προσωπικής και κοινωνικής λειτουργίας.

Προσωπική ενδυνάμωση

Η προσωπική ενδυνάμωση συνδέεται με την προαγωγή της ψυχικής υγείας και της ψυχικής ανθεκτικότητας των παιδιών. Αποσκοπεί στην υποστήριξη των παιδιών ως προς τη διαχείριση θεμάτων που τα απασχολούν σε αυτή την ηλικία, όπως η σεξουαλικότητα, η επιθετικότητα, οι ενδο-οικογενειακές σχέσεις, καθώς και στην καλλιέργεια των απαραίτητων δεξιοτήτων και στάσεων έτσι ώστε να μπορούν να προσαρμόζονται θετικά σε αγχογόνες καταστάσεις και σε αντίξοες συνθήκες ζωής. Το σχολικό πλαίσιο προωθώντας την προσωπική ενδυνάμωση συμβάλει στη διαμόρφωση μια υγιούς, ισορροπημένης προσωπικότητας και λειτουργεί προληπτικά στην εμφάνιση προβλημάτων όταν τα παιδιά αντιμετωπίζουν καταστάσεις που τα θέτουν σε επικινδυνότητα.

Ο εκπαιδευτικός καθοδηγεί και ενθαρρύνει τα παιδιά στην αποτελεσματική διαχείριση δυσκολιών που συμβαίνουν στην καθημερινότητα, όπως π.χ. η αποτυχία, η αποστέρηση, η αδελφική αντιπαλότητα ή και πιο αγχογόνων καταστάσεων όπως ο θάνατος οικείου προσώπου, το διαζύγιο γονιών κ.α. Παρέχει στήριξη στα παιδιά όταν αντιμετωπίζουν κάποια δύσκολα γεγονότα ζωής και οργανώνει δραστηριότητες με στόχο την εξοικείωση των παιδιών με παρόμοια θέματα (π.χ. ασθένεια, απώλειες στη ζωή).

Κοινωνικές δεξιότητες

 Ένας από τους βασικούς στόχους της προσχολικής αγωγής είναι η λειτουργία των παιδιών στα πλαίσια της ομάδας. Στο νηπιαγωγείο τα παιδιά μαθαίνουν να λειτουργούν με σχετική αυτονομία αλλά και σε συνάρτηση με το συγκεκριμένο πλαίσιο. Ασκούνται σε θέματα αυτοεξυπηρέτησης, ενθαρρύνονται να παίρνουν αποφάσεις και παράλληλα μαθαίνουν να συνυπάρχουν με τους άλλους. Η απόκτηση κοινωνικών δεξιοτήτων όπως η συμμόρφωση σε κανόνες που ορίζονται από την ομάδα, η ενσυναίσθηση, η διαχείριση συγκρούσεων, διευκολύνει γενικότερα την κοινωνική τους ένταξη και τη διαμόρφωση ενός πολίτη που συμβάλει θετικά στην κοινωνία. Η απόκτηση αυτών των δεξιοτήτων προϋποθέτει χρόνο και συνεχή άσκηση, ενθάρρυνση, ενίσχυση, καθοδήγηση. Ο εκπαιδευτικός δίνει τη δυνατότητα στα παιδιά να διαμορφώσουν μόνα τους κανόνες για την καλλίτερη λειτουργία της ομάδας, τους βοηθάει να κατανοήσουν τις συνέπειες, τους διδάσκει τρόπους επίλυσης συγκρούσεων, τους καθοδηγεί στην αυτοεξυπηρέτηση, τους ενθαρρύνει να βρίσκουν μόνα τους λύσεις όταν δυσκολεύονται, λειτουργεί ως μοντέλο για την προώθηση της ενσυναίσθησης.

Κοινωνική αλληλεπίδραση

Η ενεργητική συμμετοχή σε ομαδικές δραστηριότητες και η διαμόρφωση προσωπικών σχέσεων είναι εξίσου σημαντικές για ένα κοινωνικό άτομο. Προκειμένου να λειτουργεί συλλογικά είναι σημαντικό να μπορεί να αποδέχεται τη διαφορετικότητα, να μοιράζεται, να συνεργάζεται. Επίσης θα πρέπει να διαφοροποιεί τις σχέσεις του και να επιλέγει τα άτομα με τα οποία διαμορφώνει μια πιο προσωπική σχέση. Στην προσχολική αγωγή τα παιδιά μαθαίνουν να διαμορφώνουν υγιείς διαπροσωπικές σχέσεις και αναπτύσσουν αξίες και στάσεις που προάγουν τη συλλογικότητα και την κοινωνική ευαισθησία. Η ανάπτυξη μιας στάσης συλλογικότητας προάγεται όταν δίνονται ευκαιρίες στα παιδιά να συναποφασίζουν και να λειτουργούν από κοινού στην επίτευξη ενός στόχου στα πλαίσια μιας ομάδας ή και μικρότερων υποομάδων που διαμορφώνονται με πρωτοβουλία των ίδιων των παιδιών ή του εκπαιδευτικού και να αισθανθούν την ικανοποίηση της συλλογικής λειτουργίας. Η διαμόρφωση μιας στάσης αποδοχής ενισχύεται καθώς τα παιδιά αναγνωρίζουν, γνωρίζουν και εξοικειώνονται με τη διαφορετικότητα αλλά και με την μίμηση της στάσης του ίδιου του εκπαιδευτικού. Εξίσου σημαντικό στα πλαίσια της κοινωνικής αλληλεπίδρασης είναι να διαμορφώνουν τα παιδιά διαφοροποιημένες κοινωνικές σχέσεις, να μαθαίνουν τον διαφορετικό τρόπο επικοινωνίας σε διαφορετικά πλαίσια και να έχουν σταθερές προσωπικές σχέσεις. Ο εκπαιδευτικός ενισχύει τη συλλογική λειτουργία της ομάδας αλλά σέβεται και τις προσωπικές επιλογές των παιδιών. Οι σχέσεις με τους άλλους βελτιώνονται καθώς μέσα από τις καθημερινές αλληλεπιδράσεις στο παιχνίδι και στις διάφορες δραστηριότητες τα παιδιά μαθαίνουν να επικοινωνούν και να εξισορροπούν τις δικές τους επιθυμίες με αυτές των άλλων. Ο εκπαιδευτικός έχει έναν καίριο ρόλο με τον τρόπο που οργανώνει τις συνθήκες ομαδικής λειτουργίας, παρατηρεί και υποστηρίζει την αμοιβαία στήριξη των παιδιών και τα διευκολύνει στη συλλογική εργασία.

Στρατηγικές εφαρμογής

Στην προσχολική αγωγή ο εκπαιδευτικός απευθύνεται στο σύνολο της ομάδας με το ιδιαίτερο της προφίλ αλλά και στο κάθε παιδί ξεχωριστά με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. Στόχος των δράσεων που εφαρμόζονται είναι η καλλίτερη λειτουργία της ομάδας αλλά και η προαγωγή της ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης και ευεξίας του κάθε παιδιού. Οι στόχοι του προγράμματος προσεγγίζονται με στοχευόμενες δράσεις του εκπαιδευτικού που μπορεί εναλλακτικά να πραγματοποιούνται σε ομαδικό επίπεδο ή σε ατομικό επίπεδο. Κάποιοι στόχοι μπορεί να προσεγγίζονται παράλληλα σε ομαδικό επίπεδο και εξατομικευμένα. Βιβλιογραφία Cole, M. & Cole, S. (2001). Η ανάπτυξη των παιδιών.  Γνωστική και ψυχοκοινωνική ανάπτυξη κατά τη νηπιακή και μέση παιδική ηλικία. (Μετ. Μαρία Σόλμαν, επιμ. Ζωή Μπαμπλέκου). Αθήνα: Τυπωθήτω- Γιώργος Δαρδανός. Woodhead, M., Faulkner, D., Littleton, K. (επιμ.). (1999). Μετ. Μαρία Παπαδοπούλου. Εξέλιξη του παιδιού στο κοινωνικό περιβάλλον. Τ. Α. Πάτρα: ΕΑΠ. Οδηγός εκπαιδευτικού για το Πρόγραμμα Σπουδών του Νηπιαγωγείου. (2011). Πρόγραμμα Σπουδών Νηπιαγωγείου 1ο και 2ο μέρος. (2011).